રાજ્યપાલ વિધાનસભામાં પાછા મોકલ્યા વિના બિલ રોકી શકે નહીં; સંઘવાદ વિરુદ્ધ: નિષ્ણાતો

ગુજરાત સહિત દેશભરના રાજ્યોમાં રાજ્યપાલ અને પ્રશાસન વચ્ચેના સંબંધોને લઈને અવારનવાર વિવાદો થતા રહે છે. તાજેતરમાં જ એક ચુકાદામાં વિશ્લેષકોએ જણાવ્યું છે કે રાજ્યપાલ કોઈપણ બિલને વિધાનસભામાં પાછા મોકલ્યા વિના પોતાની પાસે રાખી શકે નહીં. આ બાબત સંઘવાદની ભાવના વિરુદ્ધ છે. આ મુદ્દે બંધારણીય વિશ્લેષકો અને રાજકીય વિશ્લેષકોએ પોતાના મંતવ્યો રજૂ કર્યા છે.

રાજ્યપાલની ભૂમિકા અને બંધારણીય જોગવાઈઓ

ભારતીય બંધારણમાં રાજ્યપાલને રાજ્યના વડા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. તેઓ રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા નિયુક્ત થાય છે અને રાજ્ય પ્રશાસનની કામગીરી પર દેખરેખ રાખે છે. બંધારણની કલમ 200 રાજ્યપાલને વિધાનસભા દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલા બિલ પર મંજૂરી આપવાની અથવા તેને રાષ્ટ્રપતિના વિચાર માટે અનામત રાખવાની સત્તા આપે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન, તેઓ બિલને પુનર્વિચાર માટે વિધાનસભામાં પાછું પણ મોકલી શકે છે. બીજીતરફ, કોઈપણ બિલને મૂળ કારણ આપ્યા વિના પોતાની પાસે રાખી મૂકવાનો અધિકાર તેમને નથી.

આ બાબતે વરિષ્ઠ વકીલ અને બંધારણીય નિષ્ણાત મહેશ જેઠવાણી કહે છે, “રાજ્યપાલ એ રાજ્યના બંધારણીય વડા છે અને તેમણે બંધારણની ભાવનાને અનુરૂપ કામ કરવું જોઈએ. કોઈપણ બિલને વિધાનસભામાં પાછા મોકલ્યા વિના પોતાની પાસે રાખી મૂકવું એ સંઘવાદના સિદ્ધાંતોનું ઉલ્લંઘન છે.”

વિધાનસભામાં બિલ પાછું મોકલવાની પ્રક્રિયા

• રાજ્યપાલ બિલને પુનર્વિચાર માટે વિધાનસભામાં પાછું મોકલી શકે છે.
• વિધાનસભા તેમાં સુધારા કરી શકે છે અથવા તેને મૂળ સ્વરૂપમાં ફરીથી પસાર કરી શકે છે.
• જો વિધાનસભા બિલને ફરીથી પસાર કરે છે, તો રાજ્યપાલે તેને મંજૂરી આપવી પડે છે.

જો કે, રાજ્યપાલને લાગે છે કે બિલ બંધારણની જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તો તેઓ તેને રાષ્ટ્રપતિના વિચાર માટે અનામત રાખી શકે છે. આ એક ગંભીર જોગવાઈ છે જે સંઘીય માળખાને જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે.

રાજકીય પ્રતિક્રિયાઓ અને સંભવિત અસરો

આ મુદ્દે રાજકીય પક્ષોએ પણ પોતાની પ્રતિક્રિયાઓ આપી છે. વિરોધ પક્ષોએ રાજ્યપાલ પર પ્રશાસનને પરેશાન કરવાનો આરોપ લગાવ્યો છે, જ્યારે શાસક પક્ષે રાજ્યપાલના નિર્ણયને યોગ્ય ઠેરવ્યો છે. આ વિવાદોને મૂળ કારણે રાજ્ય પ્રશાસન અને રાજ્યપાલ વચ્ચેના સંબંધોમાં તણાવ વધી શકે છે.

રાજકીય વિશ્લેષક દર્શન દેસાઈ કહે છે, “રાજ્યપાલ અને પ્રશાસન વચ્ચે સંવાદિતા હોવી ખૂબ જરૂરી છે. જો રાજ્યપાલ કોઈપણ બિલને રોકી રાખે છે, તો તેનાથી પ્રશાસનની કામગીરી પર અસર પડે છે અને વિકાસના કામો અટકી શકે છે.”

આગામી પગલાં અને સંભવિત ઉકેલો

આ સમગ્ર મામલે હવે બંધારણીય વિશ્લેષકો અને રાજકીય પક્ષો વચ્ચે ચર્ચાઓ ચાલી રહી છે. શક્ય છે કે આ મુદ્દો કોર્ટમાં પણ જાય. સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ કમલ શર્માના જણાવ્યા અનુસાર, “જો રાજ્યપાલ બંધારણીય જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તો તેને કોર્ટમાં પડકારી શકાય છે.”

આમ, રાજ્યપાલે બંધારણની મર્યાદામાં રહીને કામ કરવું જોઈએ અને કોઈપણ બિલને રોકતા પહેલા તેના પર યોગ્ય વિચાર કરવો જોઈએ. સંઘવાદની ભાવનાને જાળવી રાખવા માટે આ ખૂબ જ ગંભીર છે.